(«Кайнисене тата чӑваш туррисене таврӑнма вырӑн хатӗрлекенсем» кӗнекерен)
«Йӑпӑш ӑслӑлӑх» («тихая учёность»). Мартин Хайдеггер философийӗнче ҫавӑн пек ӑнлав пур (Хайдеггер М. Исток художественного творения / Пер. с нем. Михайлова А.В. М.: Академический Проект, 2008. С. 285.). Ҫиелтен пӑхсан, ҫак ӑнлавпа Г.А. Дегтярев ӗҫ-пуҫне палӑртма пулать пек. Чӑваш лексикографийӗ, лексикологийӗ… Словарь ӗҫӗ… «Бухгалтер, счетовод ӗҫне аса илтерет», – тейӗ ҫӑмӑлҫах ӑсли. Чӗрӗ, кулленхи пурнӑҫпа ҫыхӑнман пек туйӑнать ҫак ӗҫ нумайӑшне. «Наука ӗнтӗ, мӗн тӑвӑн… Академилле темелле…». Ҫапла шухӑшлани тепришӗн (сӑмахран, ку ӗҫе ячӗшӗн тӑваканшӑн) тӗрӗс. Г.А. Дегтярев ӗҫӗ-хӗлӗн, пурнӑҫӗпе пултарӑвӗн чӑн тупсӑмӗ – урӑххинче: урӑх инҫӗшре, урӑх талккӑшра, пур-ӑ-нӑҫӑн (бытие) урӑх таппи-талпӑнӑвӗнче… Урӑххине палӑртма, ӑсласа илме янтӑласа хунӑ сӑмах ҫук. «Ку сӑмах ыйтӑва ӑсласа илес ҫул ҫинче. Ҫул ҫинче – ҫул вӗҫӗнче мар» («Это всегда слово, которое находится на пути к освоению своей проблемы – на пути, а не в окончании пути»), – ҫырать А.
Чӑваш Ен Элтеперӗ Олег Николаве шухӑшланӑ тӑрӑх, «чӑваш чӗлхи пӗтесси ҫинчен калаҫмалла мар, унӑн аталанӑвӗ пирки ҫеҫ сӑмах пулмалла». Ҫакӑн пирки вӑл «Хыпар» хаҫата панӑ интервьюра палӑртса хӑварнӑ.
«Олег Алексеевич, паян эпир сирӗнпе чӑвашла ҫапла ирӗклӗн те ҫӑмӑллӑн калаҫма пултарни савӑнтарать. Республика Пуҫлӑхӗн должноҫне йышӑнсан эсир чӑваш чӗлхине упрама, аталантарма ятарлӑ ҫум программа ҫирӗплетрӗр. Чӗлхе пӗтессин процесне чарма кая юлмарӑмӑр-ши?» — тенӗ «Хыпар» издательство ҫурчӗн директорӗ — тӗп редакторӗ Татьяна Вашуркина республика ертӳҫине.
Олег Николаев ҫапларах хуравланӑ: «Манӑн шухӑшпа, чӑваш чӗлхи пӗтесси ҫинчен калаҫмалла мар, унӑн аталанӑвӗ пирки ҫеҫ сӑмах пулмалла. Пирӗн тӑван чӗлхепе пуплеме /ҫав шутра — патшалӑх ӗҫӗсем ҫинчен те/ май пурри чӗлхе пурӑннине ҫеҫ мар, вӑл аталаннине те кӑтартать. Паллах, аталану программи кирлӗ. Пӗлетпӗр ӗнтӗ: ӗҫсене патшалӑх шайӗнче йӗркелеме тата бюджетран укҫа-тенкӗ уйӑрма программӑсем хатӗрлемелле, унсӑрӑн пӗлтерӗшлӗ мероприятисене ирттереймӗпӗр. Ҫак ҫум программа пулӑшнипе пирӗн чылай шухӑш пурнӑҫланать.
Тутарстанри Нурлатри Театр скверӗнче чӑваш юррин «Родник» (чӑв. Ҫӑлкуҫ) халӑх ансамбльне йӗркеленӗренпе 30 ҫул ҫитнине уявланӑ.
Ансамбле 1991 ҫулхи ҫурла уйӑхӗнче районти Культура ҫурчӗ ҫумӗнче йӗркеленӗ. Пуҫаруҫи – Тутар Республикин культура тава тивӗҫлӗ ӗҫченӗ Светлана Ефремова. Ансамбль ертӳҫ пулса вӑл 20 ҫул тӑрӑшнӑ. 2012 ҫултанпа ушкӑна Светлана Ефремован вӗренекенӗ Олеся Илифанова ертсе пырать, аккомпаниаторӗ – Василий Абрамов.
«Манӑн ӗҫӗм сая кайманнишӗн савӑнатӑп. Ансамбль малашне те аталанасса шанатӑп», – саламланӑ хӑй пуҫарса янӑ ушкӑна 30 ҫулхипе Светлана Семеновна.
Чӑваш юррин ансамблӗн спутник-ушкӑнӗ те пур. Вӑл — ача-пӑчан «Звезда» (чӑв. _Ҫӑлтӑр_) ансамблӗ.
Чӑваш кӗнеке издательствинче нумаях пулмасть Юрий Сементерӗн ҫӗнӗ кӗнеки пичетленсе тухнӑ.
«Параппанлӑ Митраппан» кӑларӑма сӑвӑсем кӗнӗ. Кӗнекене 1 пин тиражпа кун ҫути кӑтартнӑ. Ҫӗнӗ кӑларӑмӑн редакторӗ – Ольга Иванова, художникӗ – Екатерина Васильева.
«Параппанлӑ Митраппан» кӗнекене кӗҫӗн ҫулсенчи шкул ачисем юратса вуласса шанаҫҫӗ. Асӑннӑ ӗҫ ача-пӑчапа ҫамрӑксем валли ҫырнӑ ал ҫырусен 2020 ҫулхи республикӑри конкурсӗнче ҫӗнтернӗ май ӑна хысна шучӗпе пичетленӗ.
Чӑваш халӑх поэчӗ Юрий Сементер ача-пӑча валли сахал мар кӗнеке кӑларнӑ. Вӗсене Шупашкарта та пичетленӗ, Мускавра та. Поэт Шупашкарти Ҫеҫпӗл Мишши ячӗллӗ вулавӑшпа туслӑ ҫыхӑну тытать, шкул ҫулне ҫитмен шӑпӑрлансемпе тата шкул ачисемпе тӑтӑшах тӗлпулусем ирттерет.
Чӑваш Ен Элтеперӗ Олег Николаев чӑвашла хитре калаҫнине пирӗнтен чылайӑшӗ хӑнӑхса ҫитрӗ ӗнтӗ. Тепӗр тесен, чӑваш ҫынни тӑван чӗлхепе калаҫнинчен (ашшӗ-амӑш чӗлхине хисепленинчен) тӗлӗнме кирлӗ те мар-ха. Аса илтерер: Олег Николаев Хӗрлӗ Чутай районӗнчи Чурпай ялӗнче ҫуралса ӳснӗ.
Республика ертӳҫи интервьюсене те чӑвашла парать, черетлӗ эрнене те икӗ чӗлхепе пӗтӗмлетет.
Ӗнер вара вӑл «Хыпар» хаҫатӑн ыйтӑвӗсене хуравланӑ. Кун пирки «Хыпар» издательство ҫурчӗн директорӗ — тӗп редакторӗ Татьяна Вашуркина Фейсбукра пӗлтернӗ. «Республика Пуҫлӑхӗ, Олег Алексеевич Николаев «Хыпар» хаҫатӑн ыйтӑвӗсене хуравлама килӗшрӗ, паллах — чӑвашла. Тӗплӗнрех, ҫитес номерте», — тесе ҫырнӑ наци медаихолдингӗн пуҫлӑхӗ. Элтеперпе Шупашкарти Чӑваш тӗррин музейӗнче тӗл пулнӑ.
Акӑ ӗнтӗ утӑ уйӑхӗ те вӗҫленчӗ, Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн хӑйӗн иртнӗ уйӑхри ӗҫне пӗтӗмлетме те вӑхӑт ҫитрӗ. Статистика кӑтартӑвӗпе пурӗ 38 пин те 632 мӑшӑр туни паллӑ. Ку ӗнтӗ ҫӗртме уйӑхӗнче тунӑ ӗҫрен сахалрах-ха, ҫапах иртнӗ уйӑхра эпир икӗ пысӑк ҫитӗнӳ тума пултартӑмӑр-пултартӑмӑрах. Пӗри вӑл — мӑшӑрсен йышӗн 900 пинлӗ чикки урлӑ каҫни, тепри — корпусри сӑмахсен йышӗ 10 миллиона ҫитни.
Иртнӗ уйӑхра эпир Джек Лондонӑн калавӗсене, Алексей Толстойӑн «Аэлита» тата «Ылтӑн ҫӑраҫҫи е Буратино курнӑ тӗлӗнмелле мыскарасем» хайлавӗсене, Максим Горкийӗн повеҫне тата ыттисене мӑшӑрларӑмӑр. Малалла ӗҫлеме палӑртнӑ кӗнекесен йышӗ те ӳссе пырать: Виктор Баныкинӑн Чапаев ҫинчен ҫырнӑ калавӗсем, Евгений Шварцӑн «Пӗрремӗш класра» хайлавӗ, Николай Гоголӗн «Иван Иванович Иван Никифоровичпа мӗнле хирӗҫсе кайни ҫинчен» повеҫӗ тата ыттисем. Совет саманинче паллӑ ҫынсем пирки ҫырнӑ хайлавсене нумай куҫарнӑ. Вӗсем те пирӗн списокра пур: Феликс Дзержинский пирки, Иван Кожедуб ҫинчен, Олег Кошевой пирки. Ку кӗнекесем черетре тӑраҫҫӗ.
Хыпара вӗҫленӗ май иртнӗ уйӑхри ытти кӑтартусемпе паллаштарӑпӑр: текстсен йышӗ 2 340 ҫитрӗ (+38); пуплевӗшсен йышӗ 983 930 ҫитрӗ (+43 934); сӑмахсен йышӗ — 10 033 415 (+452 468).
Ак ҫитрӗ те ӗнтӗ ҫак самант — «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинчи» сӑмахсен йышӗ 10 миллионран иртрӗ. Чӑваш чӗлхин ҫак корпусне хатӗрленӗ май эпир икӗ тӗллев лартнӑччӗ: пӗри чӑвашла-вырӑсла мӑшӑрсене хатӗрлесси, тепри вара — чӑваш чӗлхин корпусне йӗркелесси. Пӗрремӗшне пурнӑҫланӑ май эпир 1 миллион мӑшӑр пухма тӗллев лартса. Ку тӗлӗшпе вӗҫне ҫитсе пыратпӑр та темелле — халь пирӗн корпусра 908 пин ытла мӑшӑр. Иккӗмӗш тӗллевӗ вара хальлӗхе хӑй тӗллӗн пурнӑҫланса пырать — ку тӗлӗшпе эпир ятарласа ӗҫлеместпӗр, сӑмахсен йышӗ мӑшӑрсем валли текстсем кӗртнипе ҫеҫ ӳссе пырать.
Чӗлхеҫӗсен шухӑшӗпе чӑн-чӑн корпус шутланмашкӑн унта 20 миллион ытла сӑмах пулмалла, вара тин вӑл чӗлхене туллин кӑтартма пултарӗ. Вӑт, майӗпен ӗҫлесех, эпир ҫак тӗллевӗн ҫуррине турӑмӑр та темелле.
Хальлӗхе чӑн та хамӑрӑн корпуса чӑваш чӗлхине туллин кӑтартса пама пултараканни теме йывӑртарах. Енчен те пуҫламӑшӗнче, Библие кӗртнӗ хыҫҫӑн, унта ытларах пайне тӗн тексчӗсем йышӑнатчӗҫ пулсан (калӑпӑр, тӑтӑшлӑх словарӗнче «Ҫӳлхуҫа» сӑмах чи тӑтӑш усӑ кураканнисенчен пӗриччӗ, халь вара 3-мӗш страница таран аннӑ), халь вара ку енчен вырӑсларан чӑвашла куҫарнӑ хайлавсем йышӑнаҫҫӗ.
Чӑваш Республикин Вӗрентӳ институтӗнче хулари шкулсенче 1-мӗш классене чӑваш чӗлхи вӗрентмелли кӗнекене хӑтланӑ.
Аса илтерер: «хальхи вӑхӑтри» чӑваш чӗлхи кӗнекине хатӗрлеме кӑҫал ЧР Патшалӑх Канашне янӑ Ҫырура Олег Николаев Элтепер хушнӑччӗ.
Ҫӗнӗ кӑларӑма Чӑваш патшалӑх педагогика университечӗн преподователӗ Александр Блинов, Шупашкарта чӑваш чӗлхине вӗрентекен Людмила Николаевӑпа Алина Егорова хатӗрленӗ. Кӗнекен электрон варианчӗ те пулӗ. Унта мультимеди хатӗрӗсем, интерактивлӑ ссылкӑсем тата ыттине те кӗртӗҫ.
Чӑваш алфавитне халалласа палӑк пулассине эпир унччен пӗлтернӗччӗ. Аса илтерер: палӑк Чӗмпӗрте пулӗ, мӗншӗн тесе шӑпах унта «Раҫҫейри чи пысӑк этноссенчен пӗрин ҫырулӑхне чӗртсе тӑратнӑ». Асӑннӑ тӑрӑхри чӑвашсем хальхи вӑхӑтри чӑваш алфавитне йӗркеленӗренпе 150 ҫул ҫитнине халалласа хулара палӑк вырнаҫтарас сӗнӳпе тухнӑ. Вырӑнтисем конкурс ирттерсе палӑкӑн чи лайӑх проекчӗ тесе Виктор Егоров (Аванмарт) скульпторӑн ӗҫне суйланӑ. Виктор Аванмарт палӑка ҫаврашкана ҫырнӑ Ӑ саспалли евӗр хатӗрлесшӗн.
Халӗ вара «Хыпар» издательство ҫурчӗн Инстаграмри страницинче палӑк валли укҫа пухнине пӗлтернӗ. Ыйтса пӗлмелли телефон номерне те кӑтартнӑ: 8 (8422) 73-75-82. Укҫана Перекет банкӗн картти ҫине те, ӑна 8 927 270 77 29 телефон номерӗ ҫумне ҫирӗплетнӗ (асӑннӑ телефон номерӗн хуҫи Олег Николаевич М. тесе тухать), куҫарса пама пулать.
Паянтан пуҫласа «Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче» 900 пин ытла мӑшӑр! Пӗр миллион таран пухиччен нумаях юлмарӗ — ҫӗр пинрен те сахалрах!
Асаилтеретпӗр, 800 пин чиккинчен эпир ҫу уйӑхӗн пуҫламӑшӗнче кӑна каҫсаччӗ. Ҫулталӑка вара 652 пин те 732 мӑшӑрпа пуҫласаччӗ. Ҫапла май вара кӑҫал пурӗ 247 пин ытла мӑшӑр тума ӗлкӗртӗмӗр те ӗнтӗ! Кӑрлач уйӑхӗнче 28 пин, нарӑспа пуш уйӑхӗсенче — 37 пиншер, ака уйӑхӗнче — 35 пин, ҫупа ҫӗртме уйӑхӗсенче — 40-шер пин хатӗрлесеччӗ. Ку хӑвӑртлӑхпах пырсан хамӑр тӗллев патне — 1 миллион мӑшӑр таран — юпа уйӑхӗнче ҫитме те пултаратпӑр.
Пӗтӗмешле мӑшӑрсен йышӗ вара пирӗн 1 миллион таран маларах пухӑнсаччӗ те ӗнтӗ. Унта хамӑр корпусри мӑшӑрсем ҫеҫ мар, ытти ҫӑлкуҫсенчен илнисем те кӗреҫҫӗ.
Ҫак кунсенче эпир Максим Горькийӗн «Ҫынсем патӗнче» повеҫне тата Алексей Толстойӑн «Ылтӑн ҫӑраҫҫи е Буратино курнӑ тӗлӗнмелле мыскарасем» юмахне мӑшӑрларӑмӑр. Сӑмах май, «Ылтӑн ҫӑраҫҫине» 1941 ҫулта пичетлесе кӑларнӑ, чӑвашла ӑна Иван Викторов куҫарнӑ пулнӑ. Вӑл сӑвӑсемпе пьесӑсем ҫырнӑ, тӑлмач пек ҫак хайлавпа кӑна палӑрнӑ пулас. Ун пурнӑҫӗ 1944 ҫулта концлагерьте татӑлнӑ.
+2.3 °C