Чӑваш Ваттисен Канашӗн «Халӑх Хуралӗн» сӑмахӗ
1994 ҫулта ноябрӗн 13-мӗшӗнче Чӑваш Республикин Патшалӑх Канашӗ «Чӑваш орфографийӗпе пунктуацийӗн тӳрлетсе тунӑ правилисене вӑя кӗртесси ҫинчен» 88-мӗш номерлӗ Постановлени кӑларнӑ. Икӗ ҫул маларах 1992 ҫулхи мартӑн 11-мӗшӗнче Аслӑ Совечӗн Президиумӗ Чӑваш Республикин тӗпчев институчӗ 1990 ҫулта туса хатӗрленӗ ҫӗнӗ правилӑсене вӑя кӗртесси ҫинчен сӗнӳ йышӑннӑ. Ӑна заседани вӗҫленес умӗн вуннӑмӗш ыйтура кун-йӗркин «вак тӗвексен» («Разное») пунктӗнче тишкермесӗр, вуламасӑр васкавлӑн вырӑсла калаҫса йышӑннӑ.
Ҫук ыйту кун йӗркинче пулман, ӑна пӑхса тухма та хатӗрленмен. Стенографие тишкерсен сасӑласа йышӑнма сӗнекен А.П. Хусанкай ҫӗнӗ правилӑсемпе, унӑн тӗллевӗсемпе те пулин пухӑннисене паллаштарман, ӑна тума майӗ те пулман: темиҫе депутат чӑвашла калаҫма пӗлмен. Чӑвашла пӗлекен тутар Киям Мифтахутдинов ыйтӑвӗ ҫине «В чём причина изменений?» тенине Атнер Хусанкай ӑнлантарайман. Аслӑ Совечӗн Председателӗ Э. Кубарев та иккӗленсе ыйтнӑ: «Наше право это?
Вот уже пять лет, как с нами нет нашего коллеги – ученого и педагога доктора филологических наук, профессора Михаила Ивановича Скворцова. Его не стало 1 декабря 2016 года.
М.И. Скворцов свою трудовую деятельность начал как журналист: после окончания Казанского государственного университета трудился в республиканских газетах «Хӗрлӗ ялав» (Казань), «Коммунизм ялавӗ», Чувашском радиокомитете. Но вскоре понял, что ему предназначено связать судьбой свою жизнь с наукой, и всерьез занялся изучением родного чувашского языка. Систематизация его лексики, составление и редактирование двуязычных словарей, разработка теории русско-чувашского и чувашско-русского перевода стали основой его научной деятельности на долгие годы. М.И. Скворцов – автор свыше 200 публикаций, в т.ч. 4 монографий, боле 30 словарей.
Михаил Иванович проявил себя и как замечательный педагог: преподавал студентам Чувашского госуниверситета, читал лекции учителям на курсах повышения квалификации в Чувашском республиканском институте образования.
Чӳк уйӑхӗ иртсе кайнӑран Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн вӑл уйӑхри ӗҫне пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Паллах, мӑшӑрсен йышне миллиона ҫитернӗ хыҫҫӑн пирӗн ӗҫ малтанхи пек хӑвӑртах пымасть.
Ҫавах иртнӗ уйӑхра эпир темиҫе кӗнеке мӑшӑрлама ӗлкӗртӗмӗр. Сӑмахран, Дмитрий Медведевӑн «Ровно патӗнче» хайлавӗ хатӗр. Халь Михаил Брагинӑн «Фельдмаршар Кутузовпа» Олег Дрожжинӑн «Ухӑран — танка ҫитиччен» кӗнекесемпе ӗҫлетпӗр. Кӑштах ҫӗнӗ кӗнекесене те сканерлатпӑр. Кунта Эммануил Казакевичӑн «Кӑвак тетрадьне» тата Джеймс Шульцӑн «Пӗчӗк индеец Синопӑна» асӑнма пулать.
Раштав уйӑхне эпир 1 038 200 мӑшӑрпа кӗретпӗр. Тепӗр май каласан, чӳк уйӑхӗнче пурӗ 23 679 мӑшӑр тума ӗлкӗрнӗ. Куҫарнӑ сӑмахсен йышӗ 9 561 725 ҫитрӗ. Шел те, Ҫӗнӗ ҫулччен ку кӑтартӑва 10 миллион таран ҫитерейместпӗр пулас (сахалтан та 44 пин ҫӗнӗ мӑшӑр тумалла-ҫке!). Апла пулин те кӑҫал эпир ҫавах хастар ӗҫлени куҫ кӗретех.
Мӑшӑрсем нумаях тӑваймарӑмӑр пулин те ытти енӗпе ӗҫлени пирки каласа пама пулать. Сӑмахран, акӑлчанла-чӑвашла пуплевӗш мӑшӑрӗсем хатӗрлесе (алӑпа мар) вӗрентсе пӑхрӑмӑр. Шел те хальлӗхе мухтанмалӑх ӗҫ пулмарӗ. 44 пин мӑшӑр ку ӗҫ валли сахал пулчӗ.
Чӑваш Енӗн мӗнпур муниципалитетӗнчи, Тутарстанри тата Ӗрӗнпур облаҫӗнчи 4 ҫултан пуҫласа 10 ҫула ҫитичченхи 320 ача чӑваш тӗррин илемӗпе паллаштаракан «Азбука чувашского костюма» (чӑв. Чӑваш тумӗн азбуки) пӗтӗм Раҫҫейри конкурса хутшӑннӑ. Ӑна «Радуга» (чӑв. Асамат кӗперӗ) культурӑпа курав центрӗ ирттернӗ.
Ҫӗнтерӳҫӗсен йышне Шупашкарти, Ҫӗнӗ Шупашкарти, Канашри, Сӗнтӗрвӑрринчи, Вӑрнар, Йӗпреҫ, Канаш, Куславкка, Комсомольски, Красноармейски, Ҫӗрпӳ, Шупашкар, Елчӗк районӗсенчи, Тутарстанри Апастово тата Ҫӗпрел районӗсенчи ачасем лекнӗ.
Чӑваш кӗнеке издательствинче М.И.Скворцовӑн «Чӑвашла-вырӑсла словарь. Чувашско-русский словарь» икӗ томлӑ словарӗн 1-мӗш томӗ кун ҫути курнӑ. Ку хыпара «Хыпар» издательство ҫурчӗн сайтӗнче пӗлтернӗ.
Унта каланӑ тӑрӑх, «пӗрремӗш кӑларӑма чӑваш алфавитӗнчи А-Р сас паллисенчен пуҫланакан 30 пин ытла сӑмах кӗнӗ. Унта информаципе коммуникаци технологийӗсенче, наука пӗлӗвӗн хальхи отраслӗсенче тата чиркӳпе тӗн лексикинче ҫеҫ тӗл пулакан сӑмахсене пуҫласа кӗртнӗ».
Словарӗн хӑйне евӗрлӗхӗ шутӗнче — сӑмахсене анлӑн ӑнлантарни, вӗсен пулӑвне ӑнлантарни тесе палӑртса хӑварнӑ. Кӑларӑма хӑш-пӗр ҫӗршыв, Раҫҫейри регион, географи объекчӗ, тӗнпе тата халаппа ҫыхӑннӑ ятсене те кӗртнӗ иккен.
Чӑваш кӗнеке издательствинче чӑваш литературине вӗрентме ҫӗнӗ вӗренӳ пособийӗсем пичетленсе тухнӑ.
«Литература вулавӗ» кӗнекене 1-мӗш классем валли хатӗрленӗ. Ҫӗнӗ кӑларӑм авторӗсем — В.И. Игнатьева, Н.Н. Чернова тата Л.В. Николаева.
«Чӑваш литератури» кӑларӑма 5-мӗш классем валли хатӗрленӗ. Вӑл 7 темӑран тӑрать. Кӗнеке авторӗсем — А.А. Ядрицова, И.В. Ядранская, М.Г. Михуткина, Р.А. Мазикова, редакторӗ – Н.В. Вечеркина.
6-мӗш классем валли пичетлесе кӑларнӑ «Чӑваш литератури» вӗренӳ пособийӗн авторӗсем — А.А. Ядрицова, И.В. Ядранская, М.Г. Михуткина, Р.А. Мазикова.
7-мӗш классем валли хатӗрленӗ «Чӑваш литератури» кӗнекене «Тӗрлӗ халӑх литератури чӑвашла янӑрать» пай та кӗнӗ.
10-мӗш классем валли хатӗрленӗ «Тӑван литература» кӑларӑма А.Ф. Мышкина пухса хатӗрленӗ, редакторӗсем – В.Н. Алексеев, А.Г. Майорова.
Тӑвай хӗрне Мария Никитинӑна Тик-Токра «Мультфильмри Маша», «Просто Мария», «Тӑвай хӗрачи» евӗр пӗлеҫҫӗ иккен. Кун пирки «Ҫамрӑксен хаҫачӗ» кӑларӑм хӑйӗн «Контактра» страницинче хыпарланӑ. Унта ҫырнӑ тӑрӑх, «Мария Никитина арҫын тумне тӑхӑнса «Сельсовет» юрра янраттарса, видео ӳкерсе палӑрнӑ».
«Интернетра чӑвашла калаҫнӑран подписчиксем хушӑнсах пычӗҫ. Ӗҫтешӗм Антонина та манпа пӗр хум ҫинче пулчӗ. Унпа чӑвашла юрласа чылай видео ҫыртартӑмӑр», — каласа кӑтартнӑ хаҫатҫӑсене Мария.
85 ҫулти ашшӗ те хӗрӗн шӳчӗсене ырласа йышӑнать-мӗн.
Мария телефон сутакан лавккара ӗҫлет.
Ҫитес вӑхӑтра «Говорят Чебоксары» (чӑв. Шупашкар калаҫать) ятлӑ кӗнеке кун ҫути курӗ. Тӗпчев авторӗсем — Чӑваш патшалӑх университечӗн вырӑс тата чӑваш филологийӗпе журналистикин факультечӗн доценчӗ Тамара Ерина тата социаллӑ экономикӑпа гуманитари дисциплинисен кафедрин заведующийӗ Эдуард Фомин.
«Московский комсомолец» хаҫат словарьсен, кӗнекесен, историпе тата чӑваш чӗлхин стилистикипе монографисен авторӗпе Эдуард Фоминпа интервью пичетленӗ. Эдуард Валентиновичран чӑваш чӗлхи хӑйне епле туйни пирки те ыйтнӑ. «Питех мар. Шкул вӗрентӗвне патшалӑхӑн пӗрлехи экзаменне кӗртнӗ хыҫҫӑн пушшех те», — хуравланӑ вӑл. Ҫавна май ачасене вырӑс чӗлхипе экзамен тытма ҫуралсан тӳрех тенӗ пек вӗрентме тытӑннипе ҫыхӑнтарнӑ. «Чӗлхе пӗлни ытлашши мар. Пӗтӗм тӗнчипех ҫынсенчен чылайӑшӗ икӗ е тата ытларах чӗлхе пӗлеҫҫӗ. Чӗлхе вӗренни тата ӑс-тӑна аталантарать», — тенӗ ӑсчах.
Кӗнекепе пирки каласан, унта Шупашкар тӑрӑхӗнчи калаҫӑвӑн хӑйне евӗрлӗхне тишкерӗҫ
И.Н. Ульянов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх университетӗнче ҫак эрнере ҫӗнӗ проект ӗҫлесе кайнӑ. Кун пирки аслӑ шкулӑн преподавателӗ Елен Нарпи Фейсбукри хӑйӗн страницинче пӗлтернӗ.
«Чӑматанри чӑваш чӗлхи» проект Раҫҫей Федерацийӗн халӑхсен тӑван чӗлхисене упрас тата вӗрентес енӗпе ӗҫлекен фондӑн грантне тивӗҫнӗ. Ӑна пурнӑҫа кӗртессишӗн яваплисем — И.Н. Ульянов ячӗллӗ ЧПУри чӑваш филологи уйрӑмӗнче вӗренекенсемпе преподавательсем. Проект ертӳҫи — А.М. Иванова.
Халӗ преподавательсемпе студентсем интерактивлӑ уроксемпе шкулсене тата ытти вырӑна тухса ҫӳреҫҫӗ. Ӗнер, чӳк уйӑхӗн 18-мӗшӗнче, ЧПУн медицина факультетӗнче педиатри уйрӑмӗнче вӗренекенсемпе урок ирттернӗ.
Удмурт Республикинчи Грахово районӗн администрацийӗн ӗҫченӗсем ҫав тӑрӑхри Пархатар (вырӑсла — Благодатное) ялӗнче тӗпленнӗ Вера Григорьева пирки: «Великая чувашка» (чӑв. Аслӑ чӑваш), — тесе калаҫҫӗ-мӗн. Кун пирки вӑл «Хыпар» хаҫат журналистне Алина Ильинана пӗлтернӗ.
Алина Ильина хыпарланӑ тӑрӑх, чӑвашсем пурӑнакан ҫав ял Столыпин реформи хыҫҫӑн, Хусан кӗпӗрнийӗ вырӑнти ҫӗрсене сутнӑ чухне 11 чӑваш ҫемйи лаптӑк туянса унта тӗпленнӗ май пуҫланса кайнӑ.
«Вера ҫак ял яшӗпе Олег Григорьевпа ҫемье ҫавӑрнӑ, хӑйсем пӳрт лартнӑ. Мӑшӑрӗ чӑваш пулни те ӑна тӑван чӗлхерен пистермен. Ҫавӑнпа вӗсен виҫӗ хӗрӗ те чӑвашла пӗлет. Аслисем иккӗшӗ чӑвашла калаҫаҫҫӗ, кӗҫӗнни ӑнланать, анчах пуплемест. Аслӑ хӗрӗ ҫак ялтах пурӑнать, почта уйрӑмне ертсе пырать. Вӑталӑххи район больницинче — завхоз, кӗҫӗнни — районти шкулта математика учителӗ. Вӗсем пурте кӑҫалхи ҫыравра хӑйсене «чӑваш» тесех ҫыртарнӑ», — тесе пӗлтернӗ Алина Ильина журналист.
Хӗрарӑмӑн ашшӗ енчи тӑванӗсем Ҫӗрпӳ районӗнчен иккен, анчах Вера Шупашкара килсе курман.
+0.3 °C